Od lat Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK) wiele uwagi w orzecznictwie konsumenckim poświęca zwalczaniu nieuczciwości przedsiębiorców działających na rynkach usług finansowych. Ta działalność Prezesa UOKiK w istotnym stopniu ukierunkowana jest na identyfikację i zwalczanie praktyk wykorzystujących naturalną chęć konsumentów do zyskownego inwestowania swoich oszczędności i równocześnie ich nieświadomość w tym zakresie. Z najnowszego orzecznictwa poznać można zakwestionowane sposoby, w jaki nieuczciwi przedsiębiorcy wykorzystują nieroztropność niedoświadczonych inwestorów wiedzionych wizjami astronomicznych zysków.

Wprowadzenie

W jednym z wcześniejszych tekstów na tych łamach pisałem o niebezpieczeństwach na jakie są narażeni klienci na rynkach usług finansowych – w kontekście praktyk misselingu. Ale orzecznictwo konsumenckie Prezesa UOKiK dotyczące branży finansowej jest daleko bogatsze. Wiele uwagi poświęca m.in. zwalczaniu nieuczciwego wykorzystywania naturalnej chęci konsumentów do zyskownego inwestowania oszczędności. Skłonność konsumentów do korzystania z ryzykownych form inwestowania wzrasta z uwagi na malejącą opłacalność tradycyjnych sposobów oszczędzania jak lokaty bankowe czy obligacje. Najnowsze orzecznictwo Prezesa UOKiK daje obraz tego, jakimi sposobami niedoświadczeni inwestorzy skuszeni wizjami astronomicznych zysków są oszukiwani. Jest to zachęta do większej roztropności przy podejmowaniu dalekosiężnych decyzji finansowych.

Piramidalne oszustwa

Stale identyfikowaną w orzecznictwie konsumenckim metodą oszukiwania osób skuszonych łatwym zyskiem są systemy typu piramida. Mechanizm piramidy polega w uproszczeniu na obietnicy wypłaty zysków dla członków takich systemów uzależnionej od zwerbowania przez nich jak największej liczby kolejnych członków.

W tego rodzaju systemach poza samymi ich organizatorami niewielu innych uczestników otrzymuje obiecane zyski. Dlatego zakazano ich w ustawie z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (t. j. Dz. U. z 2017 r. poz. 2070) (dalej: UPNPR) wpisując na czarną listę nieuczciwych praktyk rynkowych, zgodnie z wymogiem implementacji dyrektywy 2005/29/WE. To praktyki nieuczciwe są zakazane w każdych okolicznościach. W świetle UPNPR zakazane jest „zakładanie, prowadzenie lub propagowanie systemów promocyjnych typu piramida, w ramach których konsument wykonuje świadczenie w zamian za możliwość otrzymania korzyści materialnych, które są uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia innych konsumentów do systemu, a nie od sprzedaży lub konsumpcji produktów” (art. 7 pkt 14 UPNPR). Będąc nieuczciwymi praktykami rynkowymi, systemy typu piramida mogą być uznane przez Prezesa UOKiK za praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów (art. 24 uokk).

Już wcześniej, bo w 2002 r., systemy typu piramida zostały uznane za czyn nieuczciwej konkurencji. W wyniku nowelizacji ustawy z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t. j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1913) (dalej: UZNK), która weszła w życie 10.11.2002 r.[1], do katalogu czynów nieuczciwej konkurencji dodano art. 17c. Zdefiniowano w nim praktykę organizowania tzw. systemów sprzedaży lawinowej, polegających na „proponowaniu nabywania towarów lub usług poprzez składanie nabywcom tych towarów lub usług obietnicy uzyskania korzyści materialnych w zamian za nakłonienie innych osób do dokonania takich samych transakcji, które to osoby uzyskałyby podobne korzyści materialne wskutek nakłonienia kolejnych osób do udziału w systemie”.

Piramidy finansowe są także przestępstwami w świetle kodeksu karnego. Mieszczą się w kategorii oszustwa rozumianego jako doprowadzanie, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Podlega to karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 286 § 1 KK).

Prezes UOKiK vs. piramidy finansowe

Prezes UOKiK aktywnie przeciwdziała systemom typu piramida. Systematycznie ostrzega przed przedsiębiorcami stosującymi te oszukańcze praktyki[2] oraz współpracuje z prokuraturą, przekazując informacje o praktykach rynkowych mogących stanowić oszustwo na gruncie KK[3]. Przede wszystkim jednak prowadzi działalność orzeczniczą, identyfikując i karząc za organizowanie lub propagowanie piramid w oparciu o przepisy o zakazie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów (art. 24 uokk).

Przykładowo, w ostatnich dniach grudnia 2021 r. decyzją stwierdzającą naruszenie zakończyło się postępowanie przeciwko spółce NTIM Sp. z o.o. z siedzibą we Wrocławiu (dalej: NTIM) (decyzja nr RGD-10/2021 z 30.12.2021 r.[4]). Prezes UOKiK stwierdził w niej, że NTIM naruszyło zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów (art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3 uokk) propagując tzw. program Shields (Tarcze). Stanowił on – jak uznał Prezes UOKiK – nielegalny system typu piramida, zakazany na podstawie art. 7 pkt 14 UPNPR. Stworzony system zachęcał konsumentów do rejestrowania się jako użytkownicy specjalnej internetowej platformy i zarabiania (uzyskiwania wynagrodzenia lub prowizji) przez budowanie struktury dystrybucyjnej. Obiecywane korzyści materialne były uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia nowych członków (konsumentów) do systemu.

Propagowaniu tej piramidy finansowej towarzyszyły praktyki wprowadzające w błąd. Chodziło o rozpowszechnianie przez NTIM nieprawdziwych informacji o właścicielach i zarządzających portalem, poprzez który działała piramida finansowa. Aby wzbudzić zaufanie klientów NTIM informował, że są nimi „dwie osoby – Wiktor i Rafał” oraz, że „to polska firma”. Tymczasem portal prowadził podmiot zarejestrowany w egzotycznej zagranicznej lokalizacji, a NTIM i jego menedżerowie byli tylko wynajęci aby udostępnić swój wizerunek dla uwiarygodnienia tego portalu. Prezes UOKiK uznał te działania wprowadzające w błąd za nieuczciwą praktykę rynkową, zakazaną na podstawie art. 5 ust. 1 i 2 pkt 1 w zw. z art. 4 ust. 2 UPNPR.

Za oba naruszenia na NTIM nałożono kary pieniężne w łącznej wysokości ponad 92 tys. zł. Ukarani zostali także dwaj menedżerowie firmujący opisane działania i będący członkami zarządu NTIM. Na każdego z nich nałożono kary w wysokości 90 tys. zł za umyślne dopuszczenie do wprowadzanie zakazanych praktyk w życie przez NTIM.

Oczywiście to nie jedyny przykład piramidy wykrytej przez Prezesa UOKiK. Także w grudniu 2021 r. wydane zostały decyzje przeciwko różnym przedsiębiorcom zaangażowanym w propagowanie systemów typu piramida, w ramach których konsument miał dokonywać zakupu i dalszej odsprzedaży pakietów szkoleń dotyczących biznesu i rozwoju osobistego w zamian za możliwość uzyskania korzyści materialnych w postaci prowizji gotówkowych uzależnionych przede wszystkim od wprowadzenia nowych członków (konsumentów) do systemu (decyzje Prezesa UOKiK nr RKR-8/2021, RKR-9/2021 i RKR-10/2021, wszystkie z 22.12.2021 r.).

Rok wcześniej z kolei wydana została decyzja nr RGD-10/2020 z 27.11.2020 r.[5], której stroną był przedsiębiorca Alternet LLC z siedzibą w USA. Również w tym wypadku naruszenie polegało na prowadzeniu systemu, w którym konsumenci mieli możliwość uzyskania korzyści materialnych (bonusów lub prowizji) uzależnionych przede wszystkim od wprowadzenia do systemu nowych członków (konsumentów). System tym razem oparty był jednak na zakupie i odsprzedaży oferowanych przez Alternet produktów multimedialnych (np. pliki w postaci obrazów lub video, albo szablony witryn internetowych). Uczestnicy systemu wykupywali też tzw. „Statusy”, od których poziomu zależała wysokość otrzymywanej prowizji za osoby polecone.

Ostatnio aktywność decyzyjna Prezesa UOKiK dotyczy też tzw. naganiaczy, czyli osób promujących systemy typu piramida prowadzone przez inne podmioty i zachęcających konsumentów do dołączenia do nich. Na przełomie lat 2020 i 2021 zakończyły się postępowania przeciwko kilku takim „naganiaczom” – przedsiębiorcom, którzy propagowali piramidy założone przez spółki z Singapuru, Emiratów Arabskich i Ukrainy – gdzie korzyści były uzależnione głównie od wprowadzenia do systemu kolejnego uczestnika. „Naganiacze” byli świadomi istoty nagannej praktyki polecanych konsumentom systemów. Jak wyjaśnił to jeden z ukaranych: „powstawało takie drzewo binarne, grupa osób. Prowizja była wypłacana z zarobku słabszej nogi drzewa”. Opisane sprawy zostały zakończone decyzjami Prezesa UOKiK nr RGD-12/2020 z 30.12.2020 r. (przeciwko przedsiębiorcy Damianowi Żukiewiczowi, działającemu pod nazwą INVESTPROVIDER[6]), nr RGD-7/2021 z 17.12.2021 r. (przeciwko przedsiębiorcy działającemu pod nazwą iPrime Consulting), nr RGD-8/2021 z 17.12.2021 r. (przeciwko indywidualnemu przedsiębiorcy Zbigniewowi Adamowi Lemańskiemu) oraz nr RGD-9/2021 z 17.12.2021 r. (przeciwko firmie Bartłomiej Żukiewicz Investments[7]).

Prezes UOKiK vs. ryzykowne inwestycje

Piramidy finansowe to nie jedyne zagrożenia czyhające na konsumentów chcących szybko pomnożyć swój majątek.

Oszukańczych praktyk wykorzystujących łatwowierność i brak doświadczenia inwestorów dotyczy np. decyzja nr RŁO-10/2021 z 31.12.2021 r.[8] wydana przeciwko spółce Fundico Sp. z o.o. z siedzibą w Krakowie. Dotyczyła ona oferowania konsumentom inwestycji w zakup przez Fundico roszczeń lub kosztów dochodzenia roszczeń od banków związanych z przedterminową spłatą pożyczki lub wynikających z klauzul abuzywnych w umowach o kredyt hipoteczny. Ze środków od konsumentów Fundico finansowała więc spory sądowe z bankami, mogące potencjalnie przynosić duże zyski. Jednak spółka bezpodstawnie zapewniała inwestorów o całkowitym bezpieczeństwie i braku ryzyka zwrotu przekazywanych jej środków pieniężnych. Tymczasem środki zainwestowane w dochodzenie roszczeń były obarczone chociażby ryzykiem przegrania sprawy sądowej. Ponadto spółka fałszywie informowała konsumentów o zawyżonym poziomie stopy zwrotu z tych inwestycji. Wszystkie te działania stanowiły – jak uznał Prezes UOKiK – nieuczciwą praktykę rynkową polegającą na rozpowszechnianiu nieprawdziwych informacji (art. 5 ust. 2 pkt 1 UPNPR), a przez to naruszały zakaz naruszania zbiorowych interesów konsumentów (art. 24 ust. 2 pkt 3 uokk). Karami pieniężnymi została ukarana Fundico (prawie 180 tys. zł) oraz jej menedżer – członek zarządu pełniący funkcję prezesa zarządu spółki (120 tys. zł).

Do nieuczciwego sprzedawania ryzykownych inwestycji wykorzystywany może być misseling, którego dopuszczać się mogą także banki. Przykładem tego jest decyzja nr RBG-1/2020 z 3.02.2020 r., którą Prezes UOKiK stwierdził naruszenie przepisów uokk przez Idea Bank SA w Warszawie[9] przez oferowanie produktów o podwyższonym ryzyku inwestycyjnym (obligacji korporacyjnych GetBack), które nie odpowiadały potrzebom klientów (więcej na temat praktyk misselingu w tekście „Misseling – jak bardzo poważny problem?”).

Malejącą opłacalność tradycyjnych sposobów oszczędzania nieuczciwi przedsiębiorcy wykorzystują zachęcając do alternatywnych inwestycji w najróżniejsze dobra. Przebojem ostatnich lat stały się np. inwestycje w lokale w budynkach hotelowych lub mieszkalnych, mające zapewnić nabywcy zarobek na późniejszym wynajmie krótkoterminowym. Osoby kupujące lokal w aparthotelu lub condohotelu liczą na obiecywaną im wysoką stopę zwrotu z inwestycji, tymczasem zyski są więcej niż niepewne, gdyż obarczone są ryzykiem zmiennej koniunktury. Są one też pomniejszane o wysokie koszty utrzymania i zarządzania lokalem, których inwestorom wcześniej wyraźnie nie komunikuje się[10].

Prezes UOKiK ostrzega konsumentów także przed niepewnymi inwestycjami np. w kryptowaluty, złoto, ropę naftową, diamenty, kawę, zboże, dzieła sztuki i dobra luksusowe[11]. Techniki informatyczne, w tym Internet, zapewniają oszustom łatwość dotarcia z takimi ofertami do konsumentów oraz podszycia się pod instytucje obdarzone zaufaniem (np. banki).

 Zakończenie

Oszukańcze oferty inwestycyjne nie są na rynku zjawiskiem nowym. Przybierają jednak coraz to nowe formy, łudząc domorosłych inwestorów szybkim zyskiem przy minimalnym lub żadnym ryzyku dla inwestowanego kapitału. Do piramid finansowych dołączają oferty inwestycji w aparthotele, kryptowaluty lub w najróżniejsze surowce naturalne lub dobra konsumpcyjne. Nowym paliwem dla oszustów są technologie informatyczne, dające niemal nieograniczony dostęp do potencjalnych klientów. Przed pochopnym przyjęciem oferty obiecującej łatwy zarobek warto dobrze się zastanowić i posłuchać rady UOKiK: „Policz i nie przelicz się”.

[1] Art. 1 pkt 4 ustawy z 5.07.2002 r. o zmianie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2002 r. Nr 126, poz. 1071).

[2] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17260; https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=16981

[3] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17260

[4] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18205&news_page=2

[5] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17197

[6] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17172

[7] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18155

[8] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18227&news_page=2

[9] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=16193

[10] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17838; https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=15799

[11] https://uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17789