Porozumienia wertykalne wprawdzie zasadniczo wywierają mniejszy od horyzontalnych wpływ na rynek, ale stale są monitorowane przez organy antymonopolowe. W związku z aktualnymi zmianami unijnych reguł wyłączeń takich porozumień spod zakazu porozumień antykonkurencyjnych (po czym należy oczekiwać zmian także w polskim rozporządzeniu wyłączeniowym), warto przyjrzeć się aktualnemu orzecznictwu Prezesa UOKiK w sprawach dotyczących porozumień pionowych.

Wprowadzenie

Ograniczenia konkurencji w porozumieniach wertykalnych tradycyjnie stanowią istotną część rozstrzygnięć Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK). Spośród wydanych w latach 2019 – 2021 przez Prezesa UOKiK 36 decyzji w sprawach praktyk ograniczających konkurencję, 8 stanowiły decyzje dotyczące naruszenia zakazu antykonkurencyjnych porozumień między przedsiębiorcami działającymi na różnych szczeblach obrotu. Przedmiotem tych decyzji były przede wszystkim ograniczenia cenowe (wydano 6 takich decyzji)[1], ale także po jednej decyzji dotyczyło ograniczenia dostępu do rynku[2] oraz podziału rynku[3]. Siedem z tych spraw zakończyło się decyzjami stwierdzającymi naruszenie prawa, natomiast w jednej Prezes UOKiK wydał decyzję zobowiązującą. Aż pięć decyzji wydanych było w oparciu nie tylko o przepisy ustawy z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (dalej: uokk)[4], ale także w sprawie naruszenia art. 101 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej: TFUE)[5] – z uwagi na możliwość wpływu na handel między Państwami Członkowskimi.

Ograniczenia wertykalne dotyczące cen

Większość przeanalizowanych decyzji dotyczyła praktyk cenowych (narzucania cen odsprzedaży[6]). Narzucane dystrybutorom przez importerów lub producentów ograniczenia swobody ustalania cen odsprzedaży najczęściej wynikały z postanowień różnego rodzaju biuletynów[7], regulaminów[8] czy cenników sprzedaży, jak w sprawie Yamaha Music Europe GmbH z siedzibą w Rellingen[9]. W tego typu dokumentach wskazywano obowiązujące dystrybutorów minimalne ceny odsprzedaży produktów, do których dystrybutorzy musieli się stosować.

Działania organizatorów omawianych porozumień polegały także na stałym monitorowaniu zachowań dystrybutorów oraz stosowaniu sankcji wobec tych, którzy nie realizowali celów porozumienia. W przypadku decyzji przeciwko Brother Central & Eastern Europe GmbH z siedzibą w Wiedniu, sankcje te polegały na odbieraniu rabatów lub cashbacków dystrybutorowi naruszającemu zasady współpracy[10]. W przypadku naruszeń stwierdzonych omówionymi decyzjami Prezesa UOKiK także sami dystrybutorzy wzajemnie czuwali nad dotrzymywaniem warunków przez innych uczestników porozumienia. Ustalenia dotyczące minimalnych cen odsprzedaży wynikały nie tylko z treści oficjalnych dokumentów firmowych. Czyniono je także na nieformalnych spotkaniach organizowanych przez organizatorów sieci dystrybucji. Tak było w sprawie Fellowes Polska S.A. z siedzibą w Markach[11], gdzie w trakcie spotkań z dystrybutorami ustalano minimalne ceny odsprzedaży produktów. Organizator porozumienia szkolił również swoich regionalnych przedstawicieli handlowych w jaki sposób sprawdzać podczas wizyt u dystrybutorów czy przestrzegają ustalonych cen.

W omawianych tu sprawach Prezes UOKiK najczęściej opierał się na takich dowodach jak korespondencja e-mail pomiędzy uczestnikami sieci dystrybucji, cenniki oraz regulaminy, w których zapisano antykonkurencyjne warunki współpracy, a także obowiązujące dystrybutorów umowy. Wykorzystywano też takie wewnętrzne dokumenty przedsiębiorców jak raporty z przeprowadzonych u dystrybutorów wizyt. W jednym przypadku pomocne okazały się zeznania byłych pracowników skarżonego przedsiębiorcy[12].

Ograniczenia dostępu do rynku

W ciągu trzech lat, które poddane zostały analizie, Prezes UOKiK wydał również jedną decyzję w sprawie ograniczeń dostępu do rynku, która dotyczyła branży fitness[13]. Przedsiębiorcy działającemu jako operator kart MultiSport oraz współpracującym z nim klubom fitness Prezes UOKiK zarzucił naruszenie zakazu ograniczenia dostępu do rynku[14]. Według organu do naruszenia doszło poprzez ograniczenie klubom fitness nieuczestniczącym w uzgodnieniach możliwości oferowania pakietów sportowo-rekreacyjnych oferowanych przez Benefit Systems S.A. a zarazem zapewnianiu podmiotom należącym do własnej grupy kapitałowej wyłączności współpracy z klubami fitness będącymi stronami porozumienia.

Niniejsza sprawa zakończyła się polubownie, przyjęciem przez Prezesa UOKiK zobowiązań zaproponowanych przez Benefit Systems S.A. Na jej podstawie zgodnie ze zobowiązaniem Benefit Systems miał dopuścić przynajmniej jednego operatora pakietów sportowo-rekreacyjnych do niektórych dużych klubów fitness w atrakcyjnych lokalizacjach na wskazany w decyzji okres. Ponadto spółka została zobligowana do podjęcia działań sprzyjających równemu traktowaniu klubów ubiegających się o nawiązanie współpracy w ramach programu MultiSport. Treść zobowiązania miała na celu zwiększenie konkurencji na rynku branży fitness. Co ciekawe, choć były już decyzje zobowiązujące w sprawach porozumień[15], to ta omawiana jest pierwszą, w której choć postępowanie toczyło się przeciwko wielu przedsiębiorcom, zobowiązanym był tylko jeden z nich.  Warto wspomnieć, że poza omawianą decyzją w tym samym postępowaniu w sprawie branży fitness wydano też wcześniej decyzję w sprawie innego zarzutu, w której Prezes UOKiK stwierdził naruszenie prawa konkurencji poprzez podział rynku[16].

Antykonkurencyjny podział rynku

Zabroniony ze względu na negatywny wpływ na konkurencję jest podział rynku między przedsiębiorcami[17]. Porozumienia podziałowe mogą charakteryzować się dzieleniem rynku na poszczególnych klientów, pewnego rodzaju produkty lub określone terytorium oraz mogą być zakazane zarówno w przypadku uzgodnień między konkurentami, jak i – pod pewnymi warunkami – w porozumieniach wertykalnych. Jedna z decyzji Prezesa UOKiK wydanych w 2020 roku dotyczyła właśnie podziału rynku przez dwa podmioty na krajowym rynku sprzedaży preparatów mleko-zastępczych dla bydła oraz krajowym rynku sprzedaży mieszkanek mineralno-witaminowych dla bydła[18]. Adresaci decyzji współpracowali ze sobą w relacji wertykalnej, przy czym każdy z nich był dla drugiego zarówno producentem, jak i sprzedawcą produktów odsprzedawanych następnie kontrahentom. Poza tym uczestnicy porozumienia wykorzystywali wzajemnie swoje produkty jako komponenty własnych produktów. Podział rynku zakwestionowany przez Prezesa UOKiK polegał przede wszystkim na zakazie podejmowania przez przedsiębiorców działań aktywnych (tj. działań zmierzających do pozyskania nowych odbiorców), ale także działań pasywnych (czyli dokonywania sprzedaży do odbiorców drugiego z kontrahentów, w przypadku, gdy odbiorcy ci samodzielnie wyrazili zainteresowanie zakupem danych pasz). W przedmiotowej sprawie nie zastosowano wyłączenia grupowego. Prezes UOKiK wykluczył możliwość zastosowania wyłączenia odnoszącego się do porozumień niewzajemnych, ze względu na obustronny charakter porozumienia pomiędzy adresatami decyzji – takie porozumienia nie podlegają wyłączeniu przewidzianemu w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję[19], zgodnie z jego § 6. Wyłączenie grupowe nie miałoby zastosowania również ze względu na treść § 11 pkt 2 lit. b tego Rozporządzenia, w świetle którego niedopuszczalne jest zakazywanie – jak w tym porozumieniu – zarówno aktywnej, jak i biernej sprzedaży produktów.

Współpraca przedsiębiorców z UOKiK a nałożone na nich kary

Przedsiębiorcy biorący udział w zmowie mogą w sprawie zawartego porozumienia skorzystać zarówno przed wszczęciem postępowania antymonopolowego, jak i w trakcie jego trwania z procedury leniency uregulowanej w art. 113a uokk, która może prowadzić do odstąpienia od wymierzenia kary pieniężnej lub jej stopniowego obniżenia. Ponadto adresat decyzji przed jej wydaniem przez organ może skorzystać zgodnie z treścią art. 89a ust. 3 uokk z dobrowolnego poddania się karze, co również procentowo wpływa na jej obniżenie. Powyższa instytucja ma na celu przede wszystkim usprawnienie działania organu, a co za tym idzie – zakończenie sprawy we wcześniejszym terminie.

W siedmiu z omawianych decyzji Prezes UOKiK nałożył kary pieniężne na przedsiębiorców, z czego w trzech sprawach złożony został wniosek o odstąpienie lub obniżenie wymierzonej kary. Wobec każdego z wnioskodawców leniency kara została obniżona o 50%[20]. Wartym podkreślenia jest również fakt, że w czterech przypadkach w związku z zastosowaniem procedury dobrowolnego poddania się karze, ostateczna wysokość sankcji finansowej została w stosunku do wszystkich wnioskodawców obniżona o ustawową wartość 10%[21].

Następnie warto dodać, że zastosowane przez Prezesa UOKiK sankcje nie ograniczyły się do przedsiębiorców. W jednej ze spraw Prezes UOKiK, skorzystał z uprawnienia wynikającego z art. 106a uokk do nałożenia kar pieniężnych na dwoje menedżerów (tzw. osoby zarządzające), wobec których uznał, że umyślnie dopuściły poprzez swoje działania lub zaniechania do naruszenia zakazów przez przedsiębiorcę[22]. Kary te wyniosły odpowiednio 187 500,00 zł oraz 93 750,00 zł.

Podsumowanie

Wertykalne ograniczenia konkurencji są wciąż ważną częścią polskiego orzecznictwa antymonopolowego. Najnowsze decyzje dotyczące tych ograniczeń dowodzą, że obecnie Prezes UOKiK upatruje w nich przede wszystkim zagrożenia dla rozwoju gospodarki cyfrowej. W uzasadnieniach wielu spośród omówionych tu decyzji[23] podkreśla się korzyści płynące dla konsumentów z rozwoju sprzedaży on-line (m.in. wskazał na wysoką transparentność cen, która intensyfikuje konkurencję i wpływa na obniżkę cen). Tym uzasadniana jest potrzeba interwencji przeciwko ograniczaniu dystrybutorom możliwości oferowania konsumentom towarów po niższych, konkurencyjnych cenach.

Innym istotnym wnioskiem płynącym z przywołanych decyzji jest to jak rozwój nowych technologii wpłynął na sposób zawierania antykonkurencyjnych porozumień. Adresaci przywołanych decyzji oraz ich dystrybutorzy często prowadzili sprzedaż w oparciu o ceny minimalne ustalane za pomocą platform sprzedażowych. W związku z tym znaczny odsetek decyzji został wydany w oparciu o dowody przeprowadzone z korespondencji SMS lub e-mailowej pomiędzy kontrahentami lub pracownikami przedsiębiorstw biorących udział w porozumieniu. Należy zauważyć, że dowody w postaci wiadomości e-mail lub SMS w sprawach ograniczeń cenowych pomiędzy kontrahentami umożliwiają Prezesowi UOKiK pewniejsze oraz sprawniejsze identyfikowanie takich naruszeń.

Przedstawiona tu analiza ujawnia też, że wprowadzone do polskiego prawa w 2015 r. przepisy o antymonopolowej odpowiedzialności osób zarządzających Prezes UOKiK zaczął stosować także w sprawach porozumień wertykalnych. Osoby odpowiedzialne za funkcjonowanie takich ograniczeń konkurencji nie mogą się więc czuć bezpiecznie. Należy mieć nadzieje, że to dodatkowo uczuli menedżerów odpowiedzialnych za zasady funkcjonowania systemów dystrybucji na wymogi wynikające z prawa ochrony konkurencji.

Przypisy

[1] Decyzje Prezesa UOKiK nr RKR-10/2019 z dnia 30.12.2019 r., nr DOK–4/2020 z dnia 28.10.2020 r., nr RŁO-11/2020 z dnia 30.12.2020 r., nr RŁO-1/2021 z dnia 4.03.2021 r., nr RKR-1/2021 z dnia 22.04.2021 r., nr DOK-4/2021 z dnia 27.08.2021 r.

[2] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-5/2021 z dnia 7.12.2021 r.

[3] Decyzja Prezesa UOKiK nr RBG-7/2020 z dnia 5.08.2020 r. (relacje między adresatami decyzji miały charakter mieszany, horyzontalny oraz wertykalny zarazem).

[4] T.j. Dz.U. z 2021, poz. 275.

[5] Wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE, C 326 z 26.10.2012 r., s. 1.

[6] Narzucanie dystrybutorowi przez dostawcę minimalnych lub sztywnych cen odsprzedaży należy do tzw. klauzul czarnych, niepodlegających wyłączeniu, zgodnie z §11 pkt. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (t. j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1012).

[7] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-4/2021 z 27.08.2021 r.

[8] Decyzja Prezesa UOKiK nr RŁO-11/2020 z 30.12.2020 r.

[9] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-4/2020 z 28.10.2020 r.

[10] Decyzja Prezesa UOKiK nr RKR-10/2019 z 30.12.2019 r.

[11] Decyzja Prezesa UOKiK nr RŁO-11/2020 z 30.12.2020 r.

[12] Decyzja Prezesa UOKiK nr RKR-10/2019 z 30.12.2019 r.

[13] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-5/2021 z 7.12.2021 r.

[14] Por. art. 6 ust. 1 pkt. 6 uokk oraz 101 ust. 1 TFUE.

[15] Decyzja Prezesa UOKiK nr RGD-2/2015 z 30.06.2015 r.

[16] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-6/2020 z 30.12.2020 r.

[17] Por. § 11 pkt 2 lit. b Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1012).

[18] Decyzja Prezesa UOKiK nr RBG-7/2020 z 5.08.2020 r.

[19] t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1012.

[20] Decyzje Prezesa UOKiK nr DOK-4/2020 z 28.10.2020 r., nr RŁO-1/2021 z 4.03.2021 r., nr RKR-1/2021 z 22.04.2021 r.

[21] Decyzje Prezesa UOKiK nr RKR-10/2019 z 30.12.2019 r., nr DOK-4/2020 z 28.10.2020r., nr RŁO-11/2020 z dnia 30.12.2020 r., nr RKR-1/2021 z 22.04.2021 r.

[22] Decyzja Prezesa UOKiK nr DOK-4/2021 z 27.08.2021 r.

[23] Decyzje Prezesa UOKiK nr RKR-10/2019 z 30.12.2019 r., nr RŁO-1/2021 z 4.03.2021 r., nr RKR-1/2021 z 22.04.2021 r.