Zarówno ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów[1] (uokk) jak również ustawa Prawo przedsiębiorców[2] określa zasady kontroli przeprowadzanej przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes UOKiK). Czy w każdym przypadku przedsiębiorca zostanie poinformowany przez organ o zamiarze wszczęcia kontroli? Czy możliwe jest prowadzenie u przedsiębiorcy więcej niż jednej kontroli w tym samym czasie? Czym jest instytucja tajemniczego klienta? Na te i inne pytania odpowiem w poniższym artykule.

Zasady przeprowadzania kontroli

Kiedy Prezes UOKiK rozpoczyna kontrolę…

Przedsiębiorca w trakcie kontroli może działać osobiście (jeśli jest osobą fizyczną) ale również przez swoich reprezentantów, np. członków zarządu, prokurentów, pełnomocników. Zgodnie z ogólnymi zasadami określonymi w ustawie Prawo przedsiębiorców czynności kontrolne przeprowadzane są w obecności przedsiębiorcy lub osoby przez niego upoważnionej.

Ustawa Prawo przedsiębiorców przewiduje jednak wyjątki od ww. reguły. Nie stosuje się jej między innymi, gdy kontrola jest prowadzona w toku postępowania prowadzonego na podstawie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Trudno sobie jednak wyobrazić sytuację w której organ, pod nieobecność przedsiębiorcy lub osoby przez niego upoważnionej, będzie w stanie prowadzić skuteczną kontrolę. Należy zauważyć, że obecność przedsiębiorcy podczas wykonywania czynności kontrolnych leży w interesie zarówno przedsiębiorcy, jak i organu kontroli. Organ z pewnością będzie potrzebował bieżącego uzyskiwania od przedsiębiorcy określonych informacji, wyjaśnień. Może również zachodzić konieczność udostępnienia pomieszczeń, sprzętu.

Należy zatem przedmiotowe regulacje traktować bardziej jako uprawnienie organu a nie zasadę, z tym jednak zastrzeżeniem, że podjęcie czynności kontrolnych Prezesa UOKiK podczas nieobecności przedsiębiorcy lub osoby przez niego upoważnionej nie może stanowić podstawy wniesienia sprzeciwu o którym mowa w art. 59 ustawy – Prawo przedsiębiorców (o zasadach wnoszenia sprzeciwu będzie mowa w kolejnym artykule).

Kontrolujący doręcza kontrolowanemu lub upoważnionej przez niego osobie upoważnienie do przeprowadzenia kontroli oraz okazuje legitymację służbową (osoby upoważnione do udziału w kontroli, które nie są pracownikami Urzędu lub Inspekcji Handlowej okazują dowód osobisty, paszport lub inny dokument potwierdzający tożsamość).

W przypadku nieobecności kontrolowanego lub osoby przez niego upoważnionej, upoważnienie do przeprowadzenia kontroli oraz legitymacja służbowa, dowód osobisty, paszport lub inny dokument potwierdzający tożsamość mogą być okazane innemu pracownikowi kontrolowanego[3], który może być uznany za osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa (w rozumieniu art. 97 Kodeksu cywilnego). Taką osobą będzie każdy kto w zakresie swojego działania podejmuje czynności polegające na obsługiwaniu osób korzystających z usług przedsiębiorcy, np. sprzedawca obsługujący klientów w sklepie, hurtowni. Dokumenty, o których mowa wyżej, można również okazać przywołanemu świadkowi, którym powinien być funkcjonariusz publiczny, niebędący jednak pracownikiem organu przeprowadzającego kontrolę. W takich przypadkach upoważnienie doręcza się niezwłocznie kontrolowanemu, nie później jednak niż trzeciego dnia od wszczęcia kontroli.

Kontrolę przeprowadza się w siedzibie przedsiębiorcy lub w miejscu wykonywania przez niego działalności gospodarczej oraz w godzinach pracy lub w czasie faktycznego wykonywania działalności gospodarczej. Za zgodą lub na wniosek przedsiębiorcy kontrolę przeprowadza się w miejscu przechowywania dokumentacji, w tym ksiąg podatkowych, innym niż siedziba lub miejsce wykonywania działalności gospodarczej, jeżeli może to usprawnić prowadzenie kontroli. Za zgodą przedsiębiorcy kontrola lub poszczególne czynności kontrolne mogą być przeprowadzane również w siedzibie organu kontroli, jeżeli może to usprawnić prowadzenie kontroli. Również za zgodą przedsiębiorcy kontrola lub poszczególne czynności kontrolne mogą być przeprowadzone w sposób zdalny za pośrednictwem poczty lub za pomocą środków komunikacji elektronicznej, jeżeli może to usprawnić prowadzenie kontroli lub przemawia za tym charakter prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej. To ostatnie rozwiązanie zostało wprowadzone w czerwcu 2020 w związku z postulatami przedsiębiorców którzy podkreślali, że kontrole często skutkują nadmiernymi uciążliwościami w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa.  Celem  tej zmiany  było uelastycznienie sposobu dokonywania kontroli u przedsiębiorców poprzez możliwość jej zdalnego prowadzenia przy użyciu chociażby poczty elektronicznej lub tradycyjnej drogi listowej.

Zakup kontrolowany czyli tajemniczy klient

Szczególnym rodzajem kontroli jest zakup kontrolowany. Stosuje się go jedynie w kontrolach przeprowadzanych w celu uzyskania informacji mogących stanowić dowód w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Działania kontrolne polegają na zakupie od przedsiębiorcy towaru lub usługi (w sklepie, podczas prezentacji produktów oferowanych do sprzedaży) i mają na celu sprawdzenie sposobu oferowania zawarcia umowy czy też wypełnienia obowiązków informacyjnych przedkontraktowych. Takie kontrole mogą być więc przeprowadzone w miejscach, gdzie produkty lub usługi są oferowane do sprzedaży.

Kontrole te różnią się tym samych od „klasycznych” kontroli Prezesa UOKiK przeprowadzanych zazwyczaj w biurach/siedzibach przedsiębiorców.

Organ działa z zaskoczenia, a  okazanie kontrolowanemu albo osobie przez niego upoważnionej legitymacji służbowej upoważniającej do wykonywania czynności kontrolnych oraz doręczenie upoważnienia do przeprowadzenia kontroli i zgody sądu, następuje dopiero po zakończeniu czynności. Przebieg czynności może być utrwalany za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk bez informowania kontrolowanego. Poinformowanie kontrolowanego o utrwalaniu przebiegu czynności następuje dopiero po dokonaniu czynności.

Podjęcie czynności wymaga zgody Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). O wydanie zgody występuje Prezes UOKiK. SOKiK wydaje postanowienie w ciągu 48 godzin. Nie jest ono zaskarżalne. Należałoby się zastanowić nad konstytucyjnością takiego przepisu. Jest to analogiczne rozwiązanie jak to przyjęte dla przeszukań przeprowadzanych na podstawie uokk, w przypadku którego Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z konstytucją uznał brak możliwości zażalenia na postanowienie SOKIK dotyczące przeprowadzenia przeszukania u przedsiębiorcy w sprawach o ograniczenie konkurencji[4].

Czy Prezes UOKiK korzysta z tego narzędzia?

Jak najbardziej tak. Warto wspomnieć o kontrolach, które miały miejsce w 2018 r. W ramach podjętych w toku postępowania wyjaśniającego czynności Prezes UOKiK przeprowadził kontrolę przedsiębiorcy, którego głównym przedmiotem działalności była sprzedaż na terenie całego kraju urządzeń mających służyć zdrowiu. Zasadniczą część oferty spółki stanowiły urządzenia sprzedawane w ramach określonych przez spółkę pakietów. Sprzedaż prowadzona była na pokazach w ramach organizowanych przez spółkę prezentacji. Kontrolujący podjęli czynności zmierzające do zakupu towaru w trakcie jednej ze zorganizowanych przez spółkę prezentacji. Efektem działania Prezesa UOKiK i przeprowadzonego postępowania było wydanie decyzji[5] w której stwierdzono stosowanie przez przedsiębiorcę szeregu praktyk, w tym praktyki związanej z przekazywaniem konsumentom w trakcie organizowanych prezentacji nieprawdziwych informacji co do ceny oferowanych urządzeń oraz sugerowaniu konsumentom, że zakup w trakcie organizowanych prezentacji oferowanych przez Spółkę urządzeń możliwy jest w ramach pakietów promocyjnych i po promocyjnej cenie, w sytuacji gdy sprzedaż następuje w ramach standardowej oferty spółki, co wprowadza konsumentów w błąd.

Kolejna kontrola w której urząd skorzystał z instytucji tajemniczego klienta, odbyła się w grudniu 2018 r[6]. 36 pracowników UOKiK odwiedziło 16 największych sklepów z elektroniką.  Celem Prezesa UOKiK było zweryfikowanie, czy i jak sprzedawcy informują o prawie do złożenia reklamacji z tytułu rękojmi i czy odróżniają ją od gwarancji. W wyniku przedmiotowych kontroli zebrano materiał dowodowy i wystąpiono do przedsiębiorców z informacją na temat stwierdzonych nieprawidłowości.

W 2019 r. Prezes UOKiK skorzystał z instytucji tajemniczego klienta w toku 5 kontroli. Cztery z nich zostały przeprowadzone podczas pokazów produktów medycznych. Przedstawiciele Urzędu wzięli udział w spotkaniach handlowych w charakterze obserwatorów prezentacji wyrobów oraz zawierania umów z konsumentami poza lokalem przedsiębiorstwa.[7]

Również w 2020 r. UOKiK skorzystał z instytucji tajemniczego klienta w trakcie 3 postępowań dotyczących przedsiębiorców prowadzących sprzedaż poza lokalem przedsiębiorstwa. Wobec tych podmiotów zostały wydane decyzje dotyczące naruszenia zbiorowych interesów konsumentów.[8]

A już w kolejnej części o prawach i obowiązkach w relacji kontrolujący-kontrolowany. Dowiemy się między innymi o tym czy przedsiębiorca powinien obawiać się o tajemnice przekazywane kontrolującemu oraz jakie konsekwencje mogą grozić za utrudnianie kontroli przeprowadzanej przez organ…

Przypisy

[1] Ustawa z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tj. Dz.U. z 2021, poz. 275).

[2] Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców (tj. Dz. U. z 2021, poz.162, ze zm).

[3] Status pracownika kontrolowanego posiada osoba zatrudniona u kontrolowanego przedsiębiorcy na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

[4] Wyrok TK z 16 stycznia 2019 r., sygn. akt P 19/17.

[5] Decyzja Nr RPZ 4/2019 z 24 czerwca 2019 r.

[6] Sprawozdanie z działalności UOKiK-rok 2018.

[7] Sprawozdanie z działalności UOKiK-rok 2019.

[8] Sprawozdanie z działalności UOKiK-rok 2020.