Wydawało się, że pojęcie „rekompensata publiczna” na dobre zagości w słowniku pojęć dotyczących ochrony konkurencji i konsumentów. Twórczo interpretując przepisy Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes UOKiK) stworzył koncepcję pozwalającą w decyzjach wydanych „w interesie publicznym” dokonywać także bezpośrednich przysporzeń na rzecz poszkodowanych konsumentów. Taką kontynuowaną od kilku lat praktykę decyzyjną teraz zakwestionował Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). Rodzi się pytanie, jakie będą dalsze losy rekompensaty publicznej?

1. Wprowadzenie

 Już od kilku lat Prezes UOKiK wydaje decyzje pod wspólnym mianownikiem „rekompensaty publicznej”. Ogłaszana jako długofalowy kierunek polityki ochrony interesów konsumentów, rekompensata publiczna pozwoliła połączyć egzekwowanie, w decyzjach administracyjnych, zgodności praktyk przedsiębiorców z prawem ochrony konsumentów i uzyskiwanie od tych przedsiębiorców przysporzenia bezpośrednio na rzecz konsumentów tymi praktykami poszkodowanych.

Konsumenci, dzięki twórczej interpretacji przepisów uokk, zaczeli uzyskiwać korzyści spływające na nich wprost w decyzjach administracyjnych Prezesa UOKiK w różnych postaciach, np. zwrot środków finansowych konsumentowi, który mógł być wprowadzony w błąd (dec. RBG-13/2015, Alior Bank), gratyfikacja finansowa za zbyt długie rozpatrywanie reklamacji (dec. DDK-17/2016, Getin Noble Bank), dodatkowe świadczenia za nieprawidłowości przy zmianie warunków umowy (dec. DDK-14/2015, P4), czy bony wartościowe dla klientów sklepów mających naruszać regulaminy promocji (dec. DOIK-2/2018, Lidl; dec. RBG-1/2021, Jeronimo Martins).

2. Podstawy prawne rekompensaty publicznej

Rekompensatę publiczną Prezes UOKiK stosuje niemal wyłącznie w sprawach ochrony zbiorowych interesów konsumentów. Najczęściej w decyzjach zobowiązaniowych (art. 28 uokk), bez stwierdzenia naruszenia i nakładania kary pieniężnej, za to z wiążącym przedsiębiorcę „zobowiązaniem” do podjęcia konkretnych, uzgodnionych z nim, działań mających „zakończyć naruszenie” lub „usunąć skutki naruszenia”.

Nie zawsze rekompensata publiczna jest owocem negocjacyjnego stosowania prawa. Według Prezesa UOKiK również przepisy o decyzjach stwierdzających naruszenie dają podstawę jej nakładania. Jest w nich mowa o możliwości nałożenia – przy okazji stwierdzenia naruszenia prawa – „środka usunięcia trwających skutków naruszenia zbiorowych interesów konsumentów w celu zapewnienia wykonania nakazu” (art. 26 ust. 2 uokk). W tym jednak przypadku o kształcie przysporzenia konsumenckiego władczo decyduje Prezes UOKiK, inaczej niż w decyzjach zobowiązaniowych, wynikających z konsensusu między skarżonym a organem.

Sądy rzadko wypowiadały się dotąd na temat rekompensaty publicznej. To konsekwencja przyjmowania jej na ogół w decyzjach zobowiązaniowych, gdzie propozycja zobowiązań wynika zasadniczo z inicjatywy samego przedsiębiorcy dążącego do polubownego zakończenia sprawy już w fazie administracyjnej. Co do zasady naturalne jest zatem, że przedsiębiorcy od tych decyzji nie odwołują się. Kilka pierwszych wyroków, które w sprawie rekompensaty publicznej zapadło, nie daje pewności, jakie będą losy rekompensaty publicznej, w tym – czy Prezes UOKiK ma ją w ogóle prawo stosować. Warto się zapoznać z argumentami sądów.

3. Pierwsze wyroki sądów: aprobata rekompensaty publicznej

Pierwszy wyrok w sprawie rekompensaty publicznej zapadł 15 stycznia 2019 r. (sygn. XVII AmA 19/17). SOKiK oddalił w nim w całości odwołanie od decyzji DDK-26/2016, nakładającej na przedsiębiorcę telekomunikacyjnego obowiązek zrekompensowania konsumentom naruszenia zbiorowych interesów konsumentów związanego z praktyką automatycznego przedłużania umów o świadczenie usług telekomunikacyjnych. Wyrokiem tym SOKiK zaakceptował nałożone na przedsiębiorcę środki usunięcia trwających skutków naruszenia, w tym zwrot uiszczonych kwot. Sąd nie zgodził się z argumentami przedsiębiorcy kwestionującego nałożone nań obowiązki uznając, że spełniają one kryteria proporcjonalności i adekwatności do skutków naruszeń. Wyrok został utrzymany przez Sąd Apelacyjny (sygn. VII AGa 217/29).

Inny wyrok w sprawie rekompensaty publicznej zapadł 14 marca 2019 r. (sygn. XVII AmA 64/16). SOKiK częściowo zmienił nim decyzję Prezesa UOKiK (nr RBG-5/2016) m.in. uchylając nałożony przez organ obowiązek zwrócenia konsumentom – klientom skarżonego przedsiębiorcy środków finansowych wydatkowanych na opłaty abonamentowe nałożone na nich w sposób zakwestionowany przez Prezesa UOKiK. Sąd w uzasadnieniu wyroku generalnie zaakceptował stosowanie w decyzjach Prezesa UOKiK przysporzenia na rzecz konsumentów poszkodowanych kwestionowanymi praktykami.

Według SOKiK ustawodawca upoważnił Prezesa UOKiK do „zastosowania wszelkich możliwych środków, których celem będzie usunięcie trwających skutków naruszenia interesów konsumentów, a nie tylko tych polegających na zobowiązaniu przedsiębiorcy do złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia”. Zarazem jednak sąd zakwestionował sposób w jaki rekompensata publiczna została zastosowana w konkretnej sprawie. Sąd uznał, że choć „nie było przeszkód prawnych” do nałożenia na przedsiębiorcę obowiązku zwrotu nienależnie pobranych opłat abonamentowych, to w rozpoznawanej sprawie nie było to właściwe. Sąd zauważył, że „w zamian za podwyższenie abonamentu konsumenci uzyskali usługę o wyższym standardzie”, a tym samym pobrana dodatkowa kwota „znalazła odzwierciedlenie w świadczeniu ekwiwalentnym na rzecz konsumenta”.

4. Sąd kwestionuje istotę rekompensaty publicznej

Po orzeczeniach zasadniczo przychylnych wobec rekompensaty publicznej zmianę przyniósł wyrok SOKiK z 10 listopada 2021 r. (sygn. XVII AmA 4/20). Wyrok ten uchylił obowiązki nałożone w decyzji Prezesa UOKiK nr DOZIK-4/2019 na Bank Pocztowy. Decyzją tą organ (1) zakwestionował – jako naruszenie zbiorowych interesów konsumentów – praktykę banku nieobniżania opłaty przygotowawczej przy przedterminowej spłacie kredytu konsumenckiego, oraz (2) nałożył na bank – na podstawie art. 26 ust. 2 uokk – obowiązek usunięcia trwających skutków naruszenia poprzez zwrot klientom części takiej opłaty. Natomiast SOKiK, odmiennie niż w dotychczasowym orzecznictwie, uznał, że nałożenie na przedsiębiorcę obowiązku związanego z przysporzeniem konsumenckim nie miało podstawy prawnej.

SOKiK, podzielił ocenę przez Prezesa UOKiK praktyki banku jako naruszenie zbiorowych interesów konsumentów. SOKiK nie miał też wątpliwości, że zasadne były nałożone na przedsiębiorcę w celu usunięcia skutków naruszeń obowiązki informacyjne – wymagające od banku jasnego zakomunikowania konsumentom o rozstrzygnięciu Prezesa UOKiK w sprawie (aby mogli wystąpić ze stosowaną reklamacją). Zarazem jednak SOKiK zakwestionował możliwość zobowiązania przedsiębiorcy do dokonania zwrotu – w ramach przysporzenia konsumenckiego – opłat pobranych w wyniku zakwestionowanej praktyki.

Sąd podkreślił, że choć wynikający z art. 26 ust. 2 uokk katalog środków usunięcia trwających skutków naruszenia ma charakter tylko przykładowy, to nie znaczy, że Prezes UOKiK może stosować każdy środek, niezależnie od jego rodzaju. Według sądu nie sposób wywieść z tego przepisu rozstrzygnięcia zobowiązującego przedsiębiorcę do uiszczenia konsumentom określonych sum pieniężnych. Swoje stanowisko SOKiK uzasadnił tym, że konsumenci nie są stronami w sprawie więc nie mogą odnieść się do wysokości zasądzanego świadczenia, które ma być im zwrócone. Nie mają też jakichkolwiek uprawnień procesowych w sprawach przyszłego egzekwowania świadczeń przyznanych im zaskarżoną decyzją.

***

Przedstawione przykłady nie pozwalają jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jakie będą dalsze losy rekompensaty publicznej. Stanowiska różnych składów SOKiK są diametralnie odmienne – od pełnej akceptacji po uznanie braku podstawy prawnej nakładania na przedsiębiorcę obowiązków związanych z przysporzeniem konsumenckim. Uzasadnienia prawne zajętych przez sądy stanowisk są więcej niż skrótowe. Obecny stan orzecznictwa nie pozwala wyrokować, czy – zgodnie z postawionym w tytule pytaniem – sądy zatrzymają „rekompensatę publiczną”. Bardzo wyczekiwane będzie stanowisko najwyższych instancji sądowych.