Ostatnie lata pozwalają nam coraz lepiej pojąć znaczenie powiedzenia „Obyś żył w ciekawych czasach”. Po pandemii COVID-19 światowe gospodarki muszą się mierzyć z piętrzącymi się wyzwaniami. Kryzysy, zawirowania geopolityczne i długofalowe zmiany gospodarek światowych nie są obojętne dla praw i interesów przedsiębiorców i konsumentów. Przedsiębiorcom trudno jest ustalić, czy rozwiązując nowe, wcześniej nieznane problemy nie naruszają zakazu ograniczania konkurencji. Wydaje się to dostrzegać Komisja Europejska, otwierając się na indywidualne konsultacje.

Wprowadzenie

Odkąd wytworzyły się podstawy reguł ochrony konkurencji przez światowe rynki przetoczyło się wiele kryzysów. Nie zaowocowało to jednak wypracowaniem jednej, standardowej reakcji prawa konkurencji. Obecnie kwestia ta znów stała się bardzo aktualna, odkąd mamy do czynienia z prawdziwą serią następujących po sobie kryzysów. Po wygaśnięciu pandemii COVID-19 mierzymy się m.in. z kryzysem energetycznym i innymi konsekwencjami wojny w Ukrainie, czy też z problemami transformacji ekologicznej.

Takie zawirowania geopolityczne ujawniają mankamenty tradycyjnie pojmowanego prawa konkurencji. Kryzys pandemiczny zmusił przedsiębiorców do poszukiwania niestandardowych rozwiązań niestandardowych problemów wynikających z wprowadzonego reżimu sanitarnego, niedoboru niektórych dóbr i przerwania łańcuchów dostaw.

Na brak pewności przedsiębiorców co do tego jak legalnie rozwiązywać te problemy organy antymonopolowe reagowały zasadniczo ze zrozumieniem. Obszernie opisywaliśmy to w jednym z wcześniejszych artykułów. Kryzys pandemiczny minął, ale pojawiły się nowe, nieznane wcześniejszej problemy, na nowo rodzące pytania o granice między działaniem zakazanym a dozwolonym lub wyłączonym spod zakazu.

Pandemiczna odpowiedź na niepewność czasów kryzysu

Odpowiedź organów konkurencji na kryzys pandemiczny i związany z tym brak pewności przedsiębiorców co do obowiązujących ich reguł, była dwojaka. Z jednej strony organy antymonopolowe, w tym Komisja Europejska i Prezes UOKiK (a także Europejska Sieć Konkurencji, ECN), przypominały, że pandemia nie może być wymówką dla naruszania zakazu praktyk ograniczających konkurencję. Z drugiej strony te same organy dawały do zrozumienia, że pewne praktyki rynkowe normalnie mogące budzić wątpliwości, w ówczesnej kryzysowej sytuacji mogły być uzasadnione lub, że na czas pandemii zniknęły z listy priorytetów antymonopolowych. Modelowym tego przykładem było przyjęcie przez Komisję Europejską Komunikatu w sprawie „tymczasowych ram na potrzeby oceny kwestii antymonopolowych dotyczących współpracy między przedsiębiorstwami w odpowiedzi na pilne sytuacje wynikające z obecnej pandemii COVID-19” („Komunikat”) (Dz.U. C 116I z 8.4.2020, str. 7-10)[1].

W Komunikacie określono główne kryteria oceny projektów współpracy podejmowanej w celu usuwania niedoborów podstawowych produktów i usług w czasie pandemii COVID-19 oraz procedurę udzielania doraźnych wskazówek dotyczących konkretnych projektów takiej współpracy. Ustanowiona tymczasowa procedura przewidywała wydawanie przez Komisję „na zasadzie wyjątku i według własnego uznania” doraźnych pism o braku zastrzeżeń w odniesieniu do konkretnych projektów współpracy podejmowanej w celu łagodzenia skutków pandemii takich jak niedobory podstawowych produktów.

Wspomniany Komunikat został z początkiem października 2022 r. wycofany. Po poluzowaniu pandemicznych reżimów sanitarnych uznano zwyczajnie, że utraciło uzasadnienie utrzymywanie specjalnego reżimu rozpoznawania spraw antymonopolowych.

Inny kryzys, ta sama recepta

Jak wiadomo, wygaśnięcie pandemii okazało się nie tyle końcem, ile sugestywną zapowiedzią okresu niestabilności i niepewności w gospodarce. Wobec tego wypracowaną w czasie pandemii formułę indywidualnego instruowania przez Komisję przedsiębiorców w sprawach trudnych do samodzielnej oceny przyjęto jako stały mechanizm konsultacyjny dla przedsiębiorców niepewnych swojej sytuacji prawnej. Przewiduje to specjalne Zawiadomienie Komisji „w sprawie nieformalnych wskazówek dotyczących nowych lub nierozwiązanych kwestii, które występują w indywidualnych przypadkach w związku ze stosowaniem art. 101 i 102 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wskazówki pisemne)” (Dz. Urz. UE C 381 z 4.10.2022, s. 9-13) (Zawiadomienie)[2].

Zawiadomieniem przywrócono możliwość doraźnego, poza rygorem właściwych postępowań przed Komisją, „autoryzowania” praktyk, których legalność w aspekcie art. 101 i 102 TFUE budzi wątpliwości przedsiębiorstw. Wnioskowanie o takie nieformalne wskazówki pisemne umożliwiono, jeżeli w konkretnym, indywidualnym przypadku (nie hipotetycznym) przedsiębiorca nie ma wystarczającej jasności co do legalności planowanych działań, gdyż obejmują zagadnienia nowe, dotąd nie rozstrzygane w decyzjach Komisji, wyrokach sądów, czy w publicznie dostępnych wytycznych.

Czym są wskazówki pisemne?

Choć nieformalne, wskazówki pisemne zostały w Zawiadomieniu szczegółowo uregulowane. Wiadomo, że przedsiębiorcy mogą je składać, gdy mają wątpliwości co do zgodności swoich praktyk rynkowych z art. 101 lub 102 TFUE. Wiadomo też, że w odpowiedzi na wniosek przedsiębiorcy Komisja może odpowiedzieć (wystosować rzeczone „wskazówki pisemne”) przedstawiając jej stanowisko w sprawie zgodności z art. 101 lub 102 TFUE opisanych przez przedsiębiorcę nowych lub nierozwiązanych kwestii wynikających z porozumienia lub jednostronnej praktyki. Przy czym to Komisja decyduje jaki będzie zakres jej odpowiedzi. Jej stanowisko może być ograniczone tylko do części kwestii poruszonych we wniosku lub też może obejmować aspekty wykraczające poza kwestie poruszone przez wnioskodawcę. We wskazówkach może być wskazany konkretny termin ich stosowania.

Wskazówki pisemne Komisji nie będą służyć tylko wnioskującemu o nie podmiotowi. Mają być publikowane na stronie internetowej Komisji w wersji ogólnodostępnej (uzgodnionej z wnioskodawcą, niezawierającej jego tajemnic handlowych).

Wprowadzenie możliwości wydawania przez Komisję wskazówek pisemnych ma pomóc przedsiębiorcom ocenić ich działania pod względem zgodności z art. 101 i 102 TFUE. Nie zdejmuje jednak z nich odpowiedzialności za ewentualne naruszenia. Zwłaszcza, że tę samą kwestię inaczej niż Komisja może ocenić Trybunał Sprawiedliwości. Zresztą Komisja rezerwuje sobie prawo do powtórnego badania praktyki, której dotyczył wniosek o wydanie pisemnych wyjaśnień w ramach regularnego postępowania. W takim przypadku Komisja deklaruje, że uwzględni uprzednio wydane wskazówki pisemne, ale ocenę praktyki może zmienić jeżeli np. okaże się, że zmianie uległy pewne istotne w sprawie okoliczności poddanej ocenie praktyki lub na rynku właściwym, a także gdy doszło do zmian w orzecznictwie. W takim wypadku przedsiębiorca może się przynajmniej uchronić przed karą, o ile działał w dobrej wierze, zgodnie z uzyskanymi od Komisji wyjaśnieniami.

Wskazówki pisemne nie zawsze dostępne

Komisja zarezerwowała sobie również prawo odmowy wydania wskazówek pisemnych w określonych przypadkach. Wyraźnie wykluczono, aby Komisja mogła przedstawić wskazówki na wniosek dotyczący okoliczności identycznych lub podobnych do kwestii już podniesionych w sprawie zawisłej przed Trybunałem Sprawiedliwości lub praktyk będących przedmiotem postępowania przed Komisją albo krajowym sądem lub organem ochrony konkurencji.

Wydanie wskazówek pisemnych będzie natomiast uzasadnione, gdy oficjalne wyjaśnienie określonego aspektu stosowania art. 101 lub 102 TFUE zapewniłoby „wartość dodaną w odniesieniu do pewności prawa”, z uwagi na co najmniej na jedną z następujących okoliczności:

• choćby potencjalne znaczenie gospodarcze (w tym dla konsumentów) produktów objętych poddaną ocenie praktyką;
• istotność celów praktyki z punktu widzenia priorytetów Komisji lub interesu UE;
• skala działalności podmiotów zaangażowanych w daną praktykę, mierzona wielkością inwestycji (dokonanych lub planowanych) z tą praktyką związanych,
• choćby potencjalnie szeroki zakres zastosowania poddanej ocenie praktyki na obszarze UE.

Wskazówki na czas wojny

Wyczulenie organów konkurencji na sytuacje nowe, mogące usprawiedliwić niepewność przedsiębiorcy co do legalności jego działań, dało o sobie także znać w sytuacji wybuchu wojny w Ukrainie. Już 20 marca 2022 r. Europejska Sieć Konkurencji wydała stanowisko[3], w którym nie tylko potępiono agresję Rosji na Ukrainę, ale i wyrażono świadomość jej konsekwencji społeczno-gospodarczych dla UE.

Choć cele prawa konkurencji pozostają aktualne także gdy przedsiębiorcy i cała gospodarka odczuwają skutki kryzysu, ECN uznała za zrozumiałe, że w nadzwyczajnej sytuacji wojny przedsiębiorcy będą reagować na poważne zakłócenia spowodowane jej skutkami, np. podejmując współpracę dla zapewnienia dostawy produktów lub złagodzenia gospodarczych konsekwencji sankcji nałożonych przez UE.

W konsekwencji zadeklarowano, że współpraca podejmowana przez przedsiębiorców dla złagodzenia skutków poważnych zakłóceń co do zasady nie będzie uznawana za mogącą ograniczać konkurencję, a w każdym razie organy formujące ECN nie będą aktywnie interweniować przeciwko takiej współpracy. Warunkiem jest, aby stanowiła ona „bezwzględnie konieczny i tymczasowy” środek służący zapobieżeniu zakłóceniom normalnej działalności gospodarczej przedsiębiorcy będącym konsekwencjami wojny lub wynikającym z konieczności przestrzegania sankcji nałożonych przez UE.

Ponadto, organy antymonopolowe, podobnie jak w kontekście pandemii, zadeklarowały w przywoływanym komunikacie ECN otwartość na udzielanie przedsiębiorcom nieformalnych wskazówek co do zgodności ich działań z europejskim prawem konkurencji.

Podsumowanie

Przedstawione przykłady pokazują rosnące – przynajmniej w warstwie deklaratywnej – wyczulenie Komisji  na sytuacje mogące usprawiedliwiać niepewność przedsiębiorcy co do legalności jego działań (tak po wybuchu pandemii COVID-19 jak i wojny w Ukrainie deklaracje takie padły ze strony całej sieci ECN). Gdy ta niepewność jest usprawiedliwiona nowością lub szczególnym charakterem sytuacji, albo brakiem doświadczeń orzeczniczych w danej materii, przedsiębiorcom umożliwia się indywidualne konsultacje i uzyskanie nieformalnych wyjaśnień. Natomiast w przypadkach wyjątkowych, jak pandemia czy wojna za wschodnimi granicami UE, przedsiębiorcom deklaruje się łagodne podejście (nieinterweniowanie) wobec przejawów współpracy podejmowanej dla złagodzenia skutków tych sytuacji nadzwyczajnych.

Przypisy

[1] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A52020XC0408%2804%29

[2] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.C_.2022.381.01.0009.01.POL&toc=OJ%3AC%3A2022%3A381%3AFULL

[3] https://competition-policy.ec.europa.eu/antitrust/ukraine_en