W grudniu 2021 r. weszła w życie nowa ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi. Będzie ona podstawą do dalszych działań Prezesa UOKiK w zakresie eliminowania nieuczciwych praktyk w relacjach pomiędzy dostawcami i nabywcami produktów rolnych lub spożywczych. Poniżej przedstawiamy najważniejsze założenia nowej regulacji istotne przede wszystkim z perspektywy uczestników łańcucha dostaw produktów rolno-spożywczych.

Już od połowy 2017 r. Prezes UOKiK ma kompetencje w zakresie przeciwdziałania wykorzystywaniu tzw. przewagi kontraktowej pomiędzy uczestnikami szeroko pojętego rynku rolno-spożywczego. Regulacje te wdrażane pod hasłami walki z nadużyciami, których duże (zagraniczne) sieci handlowe miały dopuszczać się wobec swoich mniejszych (polskich) dostawców, zaowocowały wszczęciem przez UOKiK kilkunastu postępowań oraz wydaniem nieco mniejszej liczby decyzji z wysokimi karami finansowymi wobec m.in. właścicieli sieci handlowych takich jak Intermarche[1], Biedronka[2], Eurocash[3] czy Kaufland[4].

Nowa ustawa o przewadze kontraktowej

Warto odnotować, że z końcem 2021 r. zmianie uległy regulacje ustalające kompetencje UOKiK w tym zakresie. Nowa ustawa z 17.11.2021 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi (obowiązująca od 23.12.2021 r.) jest implementacją do polskiego prawa unijnej dyrektywy 2019/633[5].  Założenia i cele nowej ustawy są zbieżne z wcześniejszymi regulacjami – opierają się one na ogólnym zakazie stosowania praktyk nieuczciwe wykorzystujących przewagę kontraktową w relacjach dostawca-nabywca na rynkach produktów rolnych lub spożywczych (art. 5).

Również przewaga kontraktowa określana jest nadal jako znacząca dysproporcja w potencjale ekonomicznym pomiędzy dostawcą a nabywcą. Uszczegółowieniem tej ogólnej definicji są jednak domniemania wskazujące na istnienie takiej przewagi w sytuacji osiągania określonych w ustawie kwotowo pułapów obrotów przez obie strony umowy (art. 7).

Z kolei z nieuczciwym wykorzystywaniem przewagi kontraktowej mamy do czynienia, gdy jest ono sprzeczne z dobrymi obyczajami i zagraża istotnemu interesowi drugiej strony albo narusza taki interes (art.6).

Zakazane praktyki

Istotną różnicą wprowadzoną przez nową ustawę o przewadze kontraktowej jest kształt katalogu praktyk zakazanych. Jest on znacznie szerszy i bardziej kazuistyczny, co jest pochodną zarówno wymogów związanych z treścią wdrażanej dyrektywy, jak również kilkuletnich doświadczeń UOKiK w zakresie egzekwowania przepisów o przewadze kontraktowej w relacjach dostawca-nabywca produktów rolnych lub spożywczych[6].

Nowy katalog zakazanych praktyk składa się z dwóch części. W pierwszej części określone są praktyki zakazane bezwzględnie (tzw. praktyki czarne), część druga określa praktyki, które mogą być uznane za dozwolone po spełnieniu ustawowych warunków (tzw. praktyki szare).

Do tzw. praktyk czarnych należą następujące rodzaje zachowań nabywcy względem dostawcy produktów rolnych lub spożywczych (art. 8 ust. 1 pkt 1-10):

1. dokonywanie zapłaty po upływie terminów – 30-dniowego dla produktów łatwo psujących się i 60-dniowego dla produktów pozostałych,
2. anulowanie przez nabywcę zamówienia w terminie krótszym niż 30 dni przed przewidywanym terminem dostarczenia łatwo psujących się produktów,
3. jednostronna zmiana przez nabywcę warunków umowy w zakresie parametrów wskazanych w ustawie (np. miejsce, termin, wielkość dostaw),
4. nieuzasadnione obniżanie należności za dostawy po ich przyjęciu przez nabywcę (np. żądanie udzielenia rabatu),
5. żądanie przez nabywcę od dostawcy płatności niezwiązanych ze sprzedażą produktów dostawcy,
6. żądanie przez nabywcę od dostawcy zapłaty za pogorszenie się stanu lub utratę produktów niezawinione przez dostawcę,
7. odmowa przez nabywcę pisemnego potwierdzenia warunków umowy obowiązujących między nabywcą a dostawcą, o których pisemne potwierdzenie zwrócił się dostawca (wyjątek dot. grup i organizacji producentów wskazanych w ustawie),
8. bezprawne pozyskiwanie, wykorzystywanie lub ujawnianie przez nabywcę tajemnic przedsiębiorstwa dostawcy,
9. grożenie podjęciem handlowych działań odwetowych lub podejmowanie takich działań przeciwko dostawcy, jeżeli ten korzysta z praw przysługujących mu na mocy umowy lub przepisów prawa,
10. żądanie od dostawcy rekompensaty kosztów rozpatrzenia skarg konsumentów związanych ze sprzedażą produktów dostawcy, dotyczących przypadków, które wystąpiły z przyczyn niezawinionych przez dostawcę.

Natomiast tzw. praktyki szare zakazują określonych działań nabywcy względem dostawcy produktów rolnych lub spożywczych, o ile nie zostały one uprzednio jasno i jednoznacznie uzgodnione w umowie między nabywcą a dostawcą. Do tego rodzaju praktyk należą (art. 8 ust. 1 pkt 11-16):

1. zwrot niesprzedanych produktów bez zapłaty za te produkty lub za ich unieszkodliwianie,
2. pobieranie opłaty stanowiącej warunek przechowywania, prezentowania lub oferowania do sprzedaży produktów lub udostępniania takich produktów na rynku,
3. żądanie od dostawcy ponoszenia całości lub części kosztów obniżek cen produktów sprzedawanych przez nabywcę w ramach organizowanej przez nabywcę promocji; [tu występuje dodatkowy warunek zgodności tej praktyki z prawem, polega on na tym, że: umowa między dostawcą a nabywcą została zawarta przed przewidywanym terminem promocji i określa termin rozpoczęcia promocji, czas jej trwania oraz ilość produktów rolnych lub spożywczych, które będą objęte promocją),
4. żądanie zapłaty za reklamowanie produktów przez nabywcę,
5. żądanie zapłaty za prowadzenie przez nabywcę marketingu produktów,
6. żądanie ponoszenia opłat za czynności wykonywane przez pracowników zajmujących się urządzeniem lokalu wykorzystywanego do sprzedaży produktów dostawcy.

Należy podkreślić, że wskazane wyżej praktyki czarne i szare są zakazane per se, co oznacza, że w przypadku ich stosowania nie jest wymagane dodatkowo dowodzenie, że dana praktyka jest nieuczciwa – narusza dobre obyczaje i  zagraża istotnemu interesowi dostawcy (art. 9). W takim przypadku wystarczające będzie wykazanie, że np. doszło do jednostronnej zmiany przez nabywcę warunków umowy z dostawcą, aby możliwe było niejako automatyczne uznanie tej praktyki za naruszenie ustawy i w konsekwencji nałożenie decyzji z karą pieniężną.

Równocześnie jednak wskazane w ustawie katalogi praktyk wykorzystywania przewagi kontraktowej nie mają charakteru zamkniętego. Oznacza to, że również inne rodzaje nadużyć przewagi kontraktowej mogą być objęte postępowaniami UOKiK, gdy są sprzeczne z dobrymi obyczajami i zagrażają istotnemu interesowi drugiej strony albo naruszają taki interes (czyli spełniają przesłanki klauzuli generalnej z art. 5 i 6 ustawy). Jest to szczególnie istotne w kontekście ewentualnej odpowiedzialności za nadużycia przewagi kontraktowej przez dostawców względem nabywców, ponieważ katalog praktyk nazwanych dotyczy (z uwagi na brzmienie dyrektywy) w zasadzie wyłącznie praktyk nabywców względem dostawców. W konsekwencji ewentualne postępowania dotyczące nadużyć dostawców będą prowadzone przez UOKiK na zasadzie odwoływania się do wspomnianej wyżej klauzuli generalnej.

Rola UOKiK

W oparciu o nowe przepisy Prezes UOKiK pozostaje organem odpowiedzialnym za egzekwowanie przepisów dotyczących przewagi kontraktowej w relacjach dostawca-nabywca produktów rolnych lub spożywczych. Przepisy proceduralne w tym zakresie znajdują się w art. 13-40 ustawy. Wiążą się one z prowadzeniem postępowań administracyjnych, w ramach których przedsiębiorcy mogą być zobowiązani do udzielania informacji i przekazywania dokumentów dotyczących praktyk wykorzystujących przewagę kontraktową, a także – w niektórych przypadkach – do poddania się kontroli przeprowadzanej przez UOKiK.

Na przedsiębiorców, którzy dopuścili się stosowania praktyk polegających na nadużywaniu przewagi kontraktowej mogą być nałożone kary sięgające 3 proc. obrotu sprawcy naruszenia w roku poprzedzającym nałożenie kary (art. 42). Równocześnie jednak przedsiębiorcy, którzy zdecydują się na dobrowolne poddanie się karze (rezygnując w praktyce z wniesienia odwołania od decyzji kończącej postępowanie), będą mogli liczyć na jej obniżenie nawet do 50 proc. (art. 34).

Doświadczenia zebrane w toku egzekwowania wcześniejszej ustawy o przewadze kontraktowej będą niewątpliwie pomocne dla UOKiK w toku egzekwowania nowych przepisów. Świadczą o tym zebrane doświadczenia orzecznicze oraz propozycje przedstawione przez Urząd w toku procesu legislacyjnego, które zostały uwzględnione w ostatecznym kształcie przepisów nowej ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi. Przykładem takich rozwiązań jest choćby uprawnienie do przedstawiania przez Prezesa UOKiK tzw. istotnych poglądów w sprawach roszczeń cywilnych związanych ze stosowaniem przez dostawców wobec nabywców lub przez nabywców wobec dostawców zachowań mogących stanowić praktyki nieuczciwie wykorzystujące przewagę kontraktową. Tego rodzaju stanowisko będzie mogło być przedstawione o ile UOKiK uzna, że za takim działaniem przemawia interes publiczny (a więc w praktyce w oparciu o całkowicie dyskrecjonalną decyzję Prezesa UOKiK).

[1] Decyzja RPZ-7/2021; https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18135

[2] Decyzja RBG-13/2020; https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=17028

[3] Decyzja RBG-3/2021; https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18056

[4] Decyzja RBG-4/2021; https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18166

[5] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/633 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w relacjach między przedsiębiorcami w łańcuchu dostaw produktów rolnych i spożywczych (Dz. Urz. UE L 111 z 25.04.2019, s. 59).

[6] Doświadczenia UOKiK związane są zarówno z przeprowadzeniem 16 postępowań oraz wydaniem 10 decyzji w sprawach nadużywania przewagi kontraktowej, jak i z przeprowadzonym przez Urząd badaniem rabatów stosowanych przez sieci handlowe wobec ich dostawców. https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=18139